Canlı Yayın
Hakan Kanburoğlu
Aslında çöller, geniş kum tepeleri olduğu gibi farklı şekilde doğada yer alabilir. Başlığı okuyunca şaşırmış olabilirsiniz. Hatta eskiden Tropikal bir orman olan çöller, adaçayı bozkırları, kutup buzulları ve kayalık kanyonlar da varmış…
Dünyada her çeşit çöle rastlamak mümkündür. Okyanusların yanı başında bile çöllerin olduğunu söylemeliyiz. Peki ama çöller neden kuruyor? Yağış tek faktör mü? Elbette değil...
Yağmur eksikliği, bir bölgeyi çölleştirmeye tek başına yetmese de Dünya'daki birçok yer az yağış aldığı için çölleşmeye devam ediyor.
Çöllerin ortak özelliği yağmur eksikliği olarak bilinse de Yağmur bölgesinde yer alan Mojave Çölü'nün varlığı bir yerin çölleşmesindeki farklı etkenleri bizlere gösteriyor.
Nevada, Reno'daki Çöl Araştırma Enstitüsü'nde ekolog olan LYNN Fenstermaker, bir yerin çöl sayılması için yılda 25 santimetre daha az yağmur alması gerektiğini vurguluyor. Dünyada yağışların azaldığı bilinen bir gerçek. Türkiye’de de özellikle yaz aylarında yağışın az olup nemin fazla olması susuzluk riskiyle karşı karşıya getiriyor. Yağmur yağışının azlığı günümüzde çöl olmayan birçok yeri seneler sonra kuraklaştırıp çöle çevirebiliyor.
Fenstermaker bu durumu küresel hava sirkülasyonuna bağlıyor. Güneş enerjisi Dünya'ya direkt ekvatordan vurur, havayı ısıtır ve içindeki nemi buharlaştırır. Bu sıcak, kuru hava yükselir ve kutuplara doğru ilerler. Fenstermaker, 30 derece enlem civarında tekrar batma eğiliminde olduğunu söyler. Yazımızın devamında kutuplarda da çöl oluşumuna yer vereceğim.
Küresel hava sirkülasyonuna Hadley hücresi de deniliyor. Kuzey Yarımküre'deki Sahra ve Gobi ile Güney Yarımküre'deki Kalahari gibi dünyanın en büyük çöllerinin oluşma sebebi de budur.
Peki ama yağmur bölgesinde çöller nasıl oluşuyor? Rüzgar modelleri topografya ile etkileşime girer ve çöllerin bulunduğu konumları etkiler. Okyanustan gelen ve bir dağa çarpan hava, yükseldikçe nemini yağış veya kar olarak yamaçlara bırakırken hava dağları aşıp diğer taraftan aşağı indiğinde ise kurudur. Bu çöl tipine en uygunu Mojave Çölü'dür. Kim inanırdı yoğun yağışların yaşandığı bu bölgede Mojave Çölü’nün oluşacağına…
Atmosfer Bilimci Andreas Prein, kimi zaman iç bölgelerin daha kuru olduğunu çünkü büyük bir su kütlesinden çok uzakta oldukları için içeri giren havanın ulaştığında tüm nemini kaybettiği fikriyle bu durumu açıklar.
Hepimizin aklında kıyıların ıslak olduğu düşüncesi vardır. Oysa sanılanın aksine kıyılar her zaman ıslak değildir. Kıyıya doğru hareket eden hava ile soğuk okyanus akıntıları çarpışıp sisi oluşturabilir. Bu sis karaya hareket eder ve nem yağmur olarak düşemez. Bu da okyanus kıyısında bulunan fakat en kurak yerlerden biri olan Şili'deki Atacama gibi çölleri oluşturabilir.
Hepimiz çölleri sıcak sanıyorduk değil mi? Öyle olmadığını Kuzey Kutbu ve Antarktika'daki çöllerle örnekleyelim. Prein, soğuk havanın nemi sıcak hava kadar iyi tutamadığını söyler. Bu durumda da kutuplardaki soğuk hava, toprakta buz olarak bol miktarda su depolanmasına rağmen çok az yağışa neden olur.
Live Science'ın haberine göre; küresel iklim değiştikçe çöller de ki yağışlarda değişiyor. Binlerce yıl önceki Sahra otlaklar ve tropikal ormanlarla kaplıyken iklim değişikliği bugünlerde dünyanın dört bir yanındaki çöllerin sınırlarını da değiştiriyor.
Böyle bir yazıyı ülkemizdeki mevcut yağışlarla tamamlamak isterim. Her yıl baraj doluluk oranlarıyla ilgili haberleri okuyoruz. Yağış olup olmayacağını merakla sorguluyoruz. Yazların sus geçmemesini istiyoruz. Peki ama ülkemizde son durum nedir? Yağışlar ile ilgili 2023 yılı verileri açıklandı. AA muhabirinin Meteoroloji Genel Müdürlüğü verilerinden derlediği bilgilere göre, 1 Ekim 2022-30 Eylül 2023 dönemini kapsayan 2023 su yılında yağış miktarı, 1991-2020 yılları baz alınarak hesaplanan ve normal değerler olarak belirlenen 573,4 milimetrenin yüzde 6 altına gerileyerek 540,4 milimetre ölçüldü. Çölleşmeden uzak ama kuraklaşmaya yakın mıyız? Bunu zamanla göreceğiz.
‘’Türkiye’de hiç çöl var mı?’’ sorusunu sorduğunuzu hissediyorum. Ülkemizde bilinen tek çöl ise Konya Karapınar. Yeşeren çöl olarak anılıyor. Konya Kapalı Havzasının en kurak alanı olan, Türkiye'nin de en az yağış alan bölgesi konumundaki Karapınar, 1950'li yıllarda kumul hareketleri sebebiyle sürekli gelişen bir çöl haline geldi.
Anadolu Ajansı’nın haberine göre; Yaklaşık 70 yıl önce Karapınar ilçesinin taşınmasını dahi gündeme getiren rüzgar erozyonu, 103 bin hektar alanı etkiledi.Kumulların rüzgarla taşınması sonucu kumul tepeleri yükselerek, tarım arazileri verimliliğini yitirme tehlikesiyle karşı karşıya kaldı.
Türk mühendisler tarafından, yöre halkı işbirliğiyle 1959'da bölgenin kurtarılması amacıyla başlatılan projede, önce 160 bin dekar alan çitlerle çevrildi. 30 bin dekarlık alan Türk Silahlı Kuvvetleri'ne verildikten sonra kalan 130 bin dekarlık alanda ilk olarak rüzgarın hızını kırmak için kamışlarla perdeleme yapıldı, perdelerin arası da otlandırıldı.Daha sonra toprak hareketini tamamen durdurucu ve uzun süre kalıcı tedbir olan ağaçlandırma çalışmalarına geçildi. Yapılan mücadelenin ardından rüzgar erozyonu önlendi. Böylelikle çölleşme engellendi.
Toprak vasfına tekrar kavuşan 42 bin dekarlık kısım, çiftçilere tahsis edilip tarım arazisine dönüştürüldü.
Şimdi yemyeşil olan bölge, dünyada "Karapınar başarısı" olarak anılıyor.
Aslında çöller, geniş kum tepeleri olduğu gibi farklı şekilde doğada yer alabilir. Başlığı okuyunca şaşırmış olabilirsiniz. Hatta eskiden Tropikal bir orman olan çöller, adaçayı bozkırları, kutup buzulları ve kayalık kanyonlar da varmış…
Dünyada her çeşit çöle rastlamak mümkündür. Okyanusların yanı başında bile çöllerin olduğunu söylemeliyiz. Peki ama çöller neden kuruyor? Yağış tek faktör mü? Elbette değil...
Yağmur eksikliği, bir bölgeyi çölleştirmeye tek başına yetmese de Dünya'daki birçok yer az yağış aldığı için çölleşmeye devam ediyor.
Çöllerin ortak özelliği yağmur eksikliği olarak bilinse de Yağmur bölgesinde yer alan Mojave Çölü'nün varlığı bir yerin çölleşmesindeki farklı etkenleri bizlere gösteriyor.
Nevada, Reno'daki Çöl Araştırma Enstitüsü'nde ekolog olan LYNN Fenstermaker, bir yerin çöl sayılması için yılda 25 santimetre daha az yağmur alması gerektiğini vurguluyor. Dünyada yağışların azaldığı bilinen bir gerçek. Türkiye’de de özellikle yaz aylarında yağışın az olup nemin fazla olması susuzluk riskiyle karşı karşıya getiriyor. Yağmur yağışının azlığı günümüzde çöl olmayan birçok yeri seneler sonra kuraklaştırıp çöle çevirebiliyor.
Fenstermaker bu durumu küresel hava sirkülasyonuna bağlıyor. Güneş enerjisi Dünya'ya direkt ekvatordan vurur, havayı ısıtır ve içindeki nemi buharlaştırır. Bu sıcak, kuru hava yükselir ve kutuplara doğru ilerler. Fenstermaker, 30 derece enlem civarında tekrar batma eğiliminde olduğunu söyler. Yazımızın devamında kutuplarda da çöl oluşumuna yer vereceğim.
Küresel hava sirkülasyonuna Hadley hücresi de deniliyor. Kuzey Yarımküre'deki Sahra ve Gobi ile Güney Yarımküre'deki Kalahari gibi dünyanın en büyük çöllerinin oluşma sebebi de budur.
Peki ama yağmur bölgesinde çöller nasıl oluşuyor? Rüzgar modelleri topografya ile etkileşime girer ve çöllerin bulunduğu konumları etkiler. Okyanustan gelen ve bir dağa çarpan hava, yükseldikçe nemini yağış veya kar olarak yamaçlara bırakırken hava dağları aşıp diğer taraftan aşağı indiğinde ise kurudur. Bu çöl tipine en uygunu Mojave Çölü'dür. Kim inanırdı yoğun yağışların yaşandığı bu bölgede Mojave Çölü’nün oluşacağına…
Atmosfer Bilimci Andreas Prein, kimi zaman iç bölgelerin daha kuru olduğunu çünkü büyük bir su kütlesinden çok uzakta oldukları için içeri giren havanın ulaştığında tüm nemini kaybettiği fikriyle bu durumu açıklar.
Hepimizin aklında kıyıların ıslak olduğu düşüncesi vardır. Oysa sanılanın aksine kıyılar her zaman ıslak değildir. Kıyıya doğru hareket eden hava ile soğuk okyanus akıntıları çarpışıp sisi oluşturabilir. Bu sis karaya hareket eder ve nem yağmur olarak düşemez. Bu da okyanus kıyısında bulunan fakat en kurak yerlerden biri olan Şili'deki Atacama gibi çölleri oluşturabilir.
Hepimiz çölleri sıcak sanıyorduk değil mi? Öyle olmadığını Kuzey Kutbu ve Antarktika'daki çöllerle örnekleyelim. Prein, soğuk havanın nemi sıcak hava kadar iyi tutamadığını söyler. Bu durumda da kutuplardaki soğuk hava, toprakta buz olarak bol miktarda su depolanmasına rağmen çok az yağışa neden olur.
Live Science'ın haberine göre; küresel iklim değiştikçe çöller de ki yağışlarda değişiyor. Binlerce yıl önceki Sahra otlaklar ve tropikal ormanlarla kaplıyken iklim değişikliği bugünlerde dünyanın dört bir yanındaki çöllerin sınırlarını da değiştiriyor.
Böyle bir yazıyı ülkemizdeki mevcut yağışlarla tamamlamak isterim. Her yıl baraj doluluk oranlarıyla ilgili haberleri okuyoruz. Yağış olup olmayacağını merakla sorguluyoruz. Yazların sus geçmemesini istiyoruz. Peki ama ülkemizde son durum nedir? Yağışlar ile ilgili 2023 yılı verileri açıklandı. AA muhabirinin Meteoroloji Genel Müdürlüğü verilerinden derlediği bilgilere göre, 1 Ekim 2022-30 Eylül 2023 dönemini kapsayan 2023 su yılında yağış miktarı, 1991-2020 yılları baz alınarak hesaplanan ve normal değerler olarak belirlenen 573,4 milimetrenin yüzde 6 altına gerileyerek 540,4 milimetre ölçüldü. Çölleşmeden uzak ama kuraklaşmaya yakın mıyız? Bunu zamanla göreceğiz.
‘’Türkiye’de hiç çöl var mı?’’ sorusunu sorduğunuzu hissediyorum. Ülkemizde bilinen tek çöl ise Konya Karapınar. Yeşeren çöl olarak anılıyor. Konya Kapalı Havzasının en kurak alanı olan, Türkiye'nin de en az yağış alan bölgesi konumundaki Karapınar, 1950'li yıllarda kumul hareketleri sebebiyle sürekli gelişen bir çöl haline geldi.
Anadolu Ajansı’nın haberine göre; Yaklaşık 70 yıl önce Karapınar ilçesinin taşınmasını dahi gündeme getiren rüzgar erozyonu, 103 bin hektar alanı etkiledi.Kumulların rüzgarla taşınması sonucu kumul tepeleri yükselerek, tarım arazileri verimliliğini yitirme tehlikesiyle karşı karşıya kaldı.
Türk mühendisler tarafından, yöre halkı işbirliğiyle 1959'da bölgenin kurtarılması amacıyla başlatılan projede, önce 160 bin dekar alan çitlerle çevrildi. 30 bin dekarlık alan Türk Silahlı Kuvvetleri'ne verildikten sonra kalan 130 bin dekarlık alanda ilk olarak rüzgarın hızını kırmak için kamışlarla perdeleme yapıldı, perdelerin arası da otlandırıldı.Daha sonra toprak hareketini tamamen durdurucu ve uzun süre kalıcı tedbir olan ağaçlandırma çalışmalarına geçildi. Yapılan mücadelenin ardından rüzgar erozyonu önlendi. Böylelikle çölleşme engellendi.
Toprak vasfına tekrar kavuşan 42 bin dekarlık kısım, çiftçilere tahsis edilip tarım arazisine dönüştürüldü.
Şimdi yemyeşil olan bölge, dünyada "Karapınar başarısı" olarak anılıyor.
SON DAKİKA
