Mavi beyaz porselenin adı: Delft Blue

Tarih en çok seyahat edeni, keşfedeni sever, onurlandırır. Seyahatnameleri baş tacı yapar. Tam 9.000 yıldır ardında nice maceralar bırakarak dünyayı kim bilir kaçıncı kez turlayan ve tarih yazımının en birincil kaynağını oluşturan şey, gözlerden ırak seyahatini, gelişmesini sürdürüyor. Hayır tarih, yazıyla başlamaz. Tarih, çanak çömlekle başlar.Jules Verne. Bilimkurgu ve fantastik edebiyatın babası kabul edilir. Seksen Günde Devr-i Alem, Denizler Altında Yirmi Bin Fersah, Dünyanın Merkezine Yolculuk... Bu kitapların içeriğindeki yenilikler ve hayal gücü; çocukluk, gençlik anılarımızın en heyecan verici maceralarının sorumlusudur. Verne ve iki çağdaşı H. G. Wells ile Hugo Gernsback, kendilerinden sonra gelen yazarların ve senaristlerin hayatımıza soktuğu R. Daneel Olivaw, Mr. Spock, Luke Skywalker gibi gerçekte var olduklarına gönülden inandığımız karakterlerin dolaylı yoldan sorumlusu sayılabilirler. Bu yazarların yan yolda seyretmekte olan fantastik edebiyat akımında bile payları var: Frodo, Bilbo Baggins, Roland Deschain ve daha nice karakter... Indiana Jones hayranları el kaldırsın. Ya Marty Mcfly ve Doc? En sevdiğimiz... Bu paragraf boyunca adı anılan karakter ve kitaplara aşinaysanız, beyninizin oksipital lobunda siz fark etmeden bir kelime belirecek: SEYAHAT. Bu sihirli kelime macera, gelişim, bilgi kelimeleriyle eş değer kabul edilir. Çünkü aslında gelişim ve ilerleme sağlayan en büyük fikirler tuvalette otururken değil, yolda giderken aklımıza gelir. Yol yapmak, büyümektir. Evet, ne yazık ki, ta oradan başlıyoruz. Her maceranın bir başlangıç noktası var. Çanak Çömleksiz Neolitik Dönemi kazasız belasız atlatan Homo Sapiens, MÖ. 7000de çok büyük bir teknolojik gelişmeye imza atıyor ve ateşte pişen killi çamurun sertleştiğini fark ediyor. Nerede? Orta Anadoluda ve Güneydoğu Anadoluda bir yerlerde. Belki biraz daha aşağılarda, Suriyede. Belki de her gün işe gidip gelmek için kullandığınız yol üzerinde. Çatalhöyük kelimesini bir yer ismi olarak size ilkokulda zorla öğretmişlerdir. Kelimeye şimdi burada bir kez daha bakalım, elinden tutalım, sevelim. Genel olarak höyükleri sevelim koruyalım zaten, onlar olmasa insanoğlu ne kendini bilecek, ne de başka bir şeyi... Akılsızca, rant peşinde inşaat alanı açmak için yok edilen arkeolojik alanları, tepesine bilinçsizce bomba yağdırılan; altı katman katman bilgi dolu binlerce köyü sevelim, hatırlayalım. Çanak Çömlekli Neolitik Dönemi ise burada kapayalım. Çanak çömleğin gelişim macerasının arkasında çok basit bir gerçek var. Kil, dere yataklarında kolaylıkla bulunan bir malzeme. Tarım toplumları nerelerde yaşar? Dere ve nehirlerin yanı başında. Yani, çanak çömleğin izini nehir kenarlarındaki yerleşimlerde izlemek mümkün. O zaman ilk akla gelen nehirleri bir sayalım: Kızılırmak, Yeşilırmak, Fırat, Dicle, Nil... Ve bir patlama! Huang-ho, Yang-tse... Hop, ne oldu? Araya Scotty girdi, Çine ışınlandık. Tarih: MS.700 Aklı karışan için özetle MÖ. 7000 ile MS. 700 arasında toplam 7700 yıl var. Bu kadar zamanda elbette çok şey oluyor ama asıl macera MS. 700de başlıyor. Bu tarih ve coğrafyanın büyük teknolojik gelişmesi, porselenin keşfi. Porselen kelimesinin etimolojik macerası da eğlenceli. Hemen bir spoiler verelim: işin sonu kadın cinsel organına bağlanıyor ama bu heyecanlı hikayeyi başka bir yazıya bırakıp konumuza dönelim. Bembeyaz, şeffaf, narin, zarif... Porselen. Tam burada bir patlama daha oluyor. Ama bu gerçek patlama. Yine bir su yolu, Talas nehrinin kıyısındayız. Şimdiki Kırgızistan. Porselenin bulunuşundan yaklaşık bir asır sonra tarih bükücü bir savaşın ortasındayız. Bir tarafta Müslüman Abbasiler; diğer tarafta ordusunda Tengrist Türk boyları bulunan Çinliler... Çin yeniliyor. Sonuç olarak Araplar matbaa, kağıt hatta barut ile tanışıyor. Sonrasında ise Türkler Müslüman oluyor. Talas Savaşının sonunda Arap ve Pers ülkeleri ve Çin arasında gelişen ticaret, 7800 yıldır neredeyse aynı yöntemle sadece motifleri değiştirerek çanak çömlek ve karo üreten Mezopotamya insanına gün ışığı gibi doğuyor. Hz. Muhammedin Bizans ve Romadaki gibi altın ve gümüş kaplardan yemek yenilip içilmemesini emreden hadisine binaen altın çağını yaşamakta olan çanak çömlek üretimi bu bembeyaz tende bambaşka bir boyuta taşınıyor. Ülke yöneticileri arasında gidip gelen hediye sandıklarının vazgeçilmezi olan çanak çömlek, birbirinden coğrafi olarak çok uzak olan bu iki bölge arasındaki kültür etkileşiminin en önemli öğesi oluyor. Burada büyük ihtimalle yukarıda adı sayılan roman ve film karakterlerine eldiveninin tersiyle vuracak maceracı Marco Polonun emek ve etkisini göz ardı etmek olmaz. Sonuç olarak özellikle Pers ülkesi madenlerinden çıkarılan elementlerden yapılan kobalt maviyle yine İslami geleneklere uygun şekilde çömlek ve çinilerine sadece çiçek ve bitki desenleri ya da kaligrafi işleyen Pers ustaların eserleri; o zamana kadar sadece manzara, ejderha ve kişi/ yüz motifleri nakşeden Çinli ustalara esin kaynağı oluyor. Bununla birlikte porselenin ticaretini yapsa da üretim sırlarını asla kimseyle paylaşmayan Çinliler, bu sırrı ancak 12. yüzyıla kadar saklayabiliyorlar. Bu tarihten itibaren Pers üreticiler sonsuz deneyin sonucunda porselen üretmeyi başarıyorlar. Anadolu Selçuklularıyla Türk kimliği kazanan çinilerin doruk noktası ise bilindiği üzere Osmanlı döneminde İznik çinileriyle oluyor. Kısaca Arap ve Pers kültürü Çinden porseleni, Çin ise Arap/ Pers ülkelerinden kobalt maviyi ve çiçek desenlerini ithal ediyor. Ortaya çıkan karışım bu yazının ana konusu. Aslında geleneklerine bağlı Çinli üreticilerinin dışardan bu motif ve rengi almasının ardında maddi kazanç isteği yatıyor. Yuan sülalesi döneminde İslam coğrafyasından gelen siparişlerle zenginleşen Çinli porselen üreticilerinin ilhamını İslami motiflerden alan desenler yaratmasının başlıca sebebi bu. Beyaz üstüne kobalt mavi olarak üretilen bu Çin porselenleri bambaşka bir yolla Avrupayı etkisi altına alıyor. Mezopotamyanın İslami kimlikle üretilen çömlek ve çinilerinin Avrupaya yolculuğu ise çok daha önceleri Kuzey Afrika üzerinden İspanyanın güneyine ve Akdeniz adalarına açılan topluluklarla oluyor. Bugün Mayolika adıyla tanınan ünlü kalaylı sırlı seramik türü ilk kez İtalyanın güneyinde ortaya çıkıyor. Aslen Babil kökenli. Ürün, İtalya yerine İspanyanın doğusundaki Mayorka adasından kuzeye, Hollanda ve Fransaya yayıldığı için bu isimle anılıyor. O yıllarda büyük ticaret merkezleri olan Antwerp ve Brüj şehirlerinde bu stilde seramik üretimi 15. yüzyıl itibariyle büyük bir endüstriye dönüşüyor. 15ten 19. yüzyıla kadar dünyanın her yerini saran Hollandalı, Portekizli, İspanyol, İngiliz ve Fransız koloniciler; Şanghaydan denize açılan yelkenlilerle ana karanın ünlü ticaret merkezlerine taşınan bembeyaz Çin porselenleriyle tanışıyorlar. Bu arada Çinde başa gelen Ming sülalesi mavi beyaz porselenleri içinde çok fazla yabancı unsur taşıması sebebiyle yasaklıyor, kendisine ait başka bir porselen stili geliştiriyor. Ancak mavi beyaz Avrupaya yolculuğuna başladı bir kere. Önünü kesmek imkansız. Ayrıca bu durum Çinde de uzun sürmüyor, bir sonraki hanedan mavi beyazları geri getiriyor. 16. yüzyılda dini baskılar yüzünden Antwerpi terk etmek zorunda kalan Protestan seramik üreticileri, ülkenin o dönemde bira merkezi olan Delft şehrindeki ekonomik krizi fırsat bilerek burada bira fabrikalarından boşalan binalara yerleşip atölyelerini genişletiyorlar. Bira sektörünün çökmesine sebep olan şehrin kirli ama bol suyu, seramik üretimi için yararlı oluyor. Ayrıca kanallar üzerinden hammadde taşınabilmesi de işleri kolaylaştırıyor. Özellikle Antwerp üzerinden Avrupaya yayılan porselen, 17. yüzyılda Çinde çıkan iç savaş sebebiyle ithal edilemez olunca, Japonyaya kaçan Çinliler, Japon tarzı mavi beyazların atasını yaratıyorlar. Hollandalı üretici ise piyasadaki boşluğu fırsat bilip o yıllarda çok revaçta olan mavi beyaz Çin porselenlerini taklit etmeye başlıyor. Çin porseleninin kalitesini tam olarak yakalayamasa da üzerindeki çiçek desenlerini kendi kültürüne uyarlayıp bir de dini betimlemeler ekleyerek sanatı millileştiriyor. Hollanda halk motifleri ve etnik karakterli bezemeler özellikle mimari süslemenin bir parçası olarak şehir evlerinde şömine üzerinde, mutfak duvarlarında ve hatta bina dış duvarlarında karo kaplama olarak her yere yayılıyor ve gelenekselleşiyor. Delftteki bu gelişim o kadar başarılı oluyor ki, sonunda Hollanda tüm Avrupanın porselen üretimi tekeline sahip oluyor, hatta Çine porselen ihraç eder hale geliyor. Bu dönemde ortaya çıkan ürünlerin günümüzdeki tescilli markası Delft Blue. Koleksiyonerlerin vazgeçilmezi. Genel terim olarak Delftware kullanılıyor. En az Hollanda kadar mavi beyaz porselen meraklısı bir başka millet de Portekizliler. Onlar kendi versiyonlarına Azulejos diyorlar. Azulejos, karolaj sistemiyle bina dış cephelerine yapılan resimleri tanımlıyor. 19. yüzyılda Ruslar Gzhel adıyla kendilerine ait mavi beyaz porselenleri üretmeye başlıyorlar. İngilterede ise English Delftware adıyla anılan bir tür, Delft porselenlerinin kopyası olarak öne çıkıyor. Almanyadaki porselen üretimi ise ilk kez Meissen şehrinde yapıldığı için bugün Alman mavi beyazlarını bu markayla anıyoruz. İznik çinilerinin ise yoğunlukla Ming hanedanı zamanında Çin porselenlerinden etkilendiğini biliyoruz. Şimdi bir bakalım. Neolitik çağda Anadoludan başladık. Mezopotamyadan, İrandan yürüyerek Çine gittik, Talasta durduk, geri geldik. Osmanlı Anadolusuna bir göz attık. Sonra Mezopotamya ve Kuzey Afrika üzerinden İspanyaya, Akdeniz adalarına uzandık. Buradan İtalyaya ve tüm Avrupaya ulaştık. Aynı anda Çinden denize açılıp Hollandaya gittik, Delftte konakladık, buradan Portekiz, Rusya, İngiltere, Almanyayı turladık. Yine Anadoluda, İznikte bitirdik. Bunca yüz hatta binyıl, ülke ve kilometre aştık, yeterince maceracı sayılırız herhalde değil mi? Gel gör ki, çanak çömleğin seyahat açlığı bitmek bilmiyor. Delftte eskisi kadar çok atölye olmasa da mavi beyaz porselen ürünler ülkenin milli tasarım motifi olarak öne çıkan birer değer ve devlet tarafından destekleniyor. Geçtiğimiz yıllarda dünyaca ünlü tasarımcı ve markalar tarafından özellikle motifleri defalarca kullanılıp modernize edilen Delftware, sadece ürün tasarımcılarının değil, modacıların da ilham kaynağı oldu. Dünyanın en ünlü Hollandalılarından biri olan süperstar tasarımcı Marcel Wanders mavi beyaz akımının en tutkulu destekçilerinden. Farklı markalara oldukça uzun bir süre boyunca geleneksel öğeleri güncel modern formlarla birleştirdiği ürünler tasarladı. Bunlardan biri yine Hollandanın dev tasarım markalarından biri olan Moooi için 2008 yılında tasarladığı Delft Blue koleksiyonu. Günümüzde Delftte kalan son atölyelerden biri olan Royal Delftte üretilen toplam 14 parça vazo, seramik ve metal öğelerden oluşuyor. Wanders, aynı marka için Delftware motifli bir de dairesel halı tasarlamıştı. Marcel Wandersin 2016da Portekizli Vista Alegre markası için tasarladığı Blue Ming serisi sofra takımı tamamen el yapımı. 1800lerden beri porselen üreten marka, ürünlerinin beyazlığı ve sağlamlığı konusunda iddialı. 2014te Moooi ve Marcel Wandersi bir araya getiren başka bir ürün de Carbon Balloon Sandalye idi. Adı üstünde, karbon fiberden üretilen ürün sadece 800 gram ağırlığında ve kalıbı gerçek parti balonları yardımıyla çıkarılmış. Sanat, enstalasyon ve tasarım odaklı çalışan CTRLZAK, 2012de dünyanın en saygın masa üstü servis üreticilerinden biri olan Seletti için Hybrid koleksiyonunu tasarlamıştı. Koleksiyondaki her ürünün yarısı geleneksel Çin porseleni, diğer yarısı ise Avrupalı porselen geleneğine uygun olarak tasarlanmış. Bir başka süperstar tasarımcı İspanyol Jaime Hayon ise Japon Kutani Choemon markası için 2011de mavi beyaz odaklı bir yemek takımı tasarlamıştı. 1653ten beri Delft Blue porselen ve seramik üreten ve hala açık olan sayılı atölyeden biri olan Royal Delft, koleksiyonerlere özel olarak Dick Bruna imzalı ünlü Miffy çizgi karakterini üçüncü boyuta taşıyor. Kutani Choemon imzalı ürünler, geleneksel Japon mavi beyaz tasarımları güncel, esprili çizgilerle birleştiriyor. Bizim yeni maviler arasında bulunan Erdem Akan imzalı Sade espresso fincan takımının her biri farklı desenle süslenmiş. Portekizli Boca do Lobo markası ise dünyadaki Delft Blue rüzgarında kendi milli versiyonu olan Azulejosu modernize ederek kendine yer bulmuş. Markanın Heritage serisinde Portekiz mavi beyaz porselen işçiliğinde sıklıkla kullanılan motifler mobilyaların üzerine aplike edilmiş. Hollandalı Studio Ditte markası ise Delft Blue tabak koleksiyonerlerinin evlerinin duvarlarını kaplayan görüntüyü duvar kağıdına geçirerek Delft Blue yaratıcılık yarışına katılmıştı.