İstanbul'da vapurların tarihi

İstanbul'da üç yeni Şehir Hatları vapuru hizmete girdi: Durusu, Göksu ve Küçüksu. Ancak İstanbullular bu yeni vapurları sevmedi. Çünkü bu 3 yeni tekne, İstanbul Boğazı'nın yaklaşık 190 yıldır ayrılmaz bir parçası olan ve kuşakların zihinlerine, gündelik yaşamlarına, sanata ve kültürel ürünlerine kazınan vapurların klasik şeklinin çok uzağındaydı. İşte hem 3 yeni vapur hem de ilk gününden bugüne İstanbul Boğazı'nda vapurlar...İstanbul Büyükşehir Belediyesi'nin Şehir Hatları filosuna kattığı üç yeni vapur tartışma konusu oldu. Geçtiğimiz yıllardakinin aksine İstanbullulara sorulmadan yaptırılan ve hizmete sokulan vapurların biçimleri beğenilmedi. Şehir Hatları vapurlarının, İstanbul imgesi ile bütünleşen klasik biçiminden hiçbir iz taşımayan vapurlara sosyal medyada tepki gösterildi. İstanbul Büyükşehir Belediyesi'nin, 3 adet çift yönlü yanaşma sistemli, engelli erişimine uygun, en son teknolojik donanımlara sahip, konforlu diye duyurduğu Durusu, Göksu ve Küçüksu hizmete girdi. Gemilerin engelli vatandaşların kolay bir şekilde binmeleri için özel olarak tasarlandığı, içinde hayvan barınaklarının bulunduğu, bebek bakım odası, led ekranlar, mevsim şartlarına göre ısıtma ve soğutma sistemleri, akıllı cihazlar için şarj noktaları gibi günün ihtiyaçlarını karşılayan her türlü ayrıntıya sahip olduğu duyuruldu. Üstelik bu 3 gemi İstanbul Boğazı'nın güçlü akıntısı ve ters rüzgarlarına karşı da güçlü manevra kabiliyetine sahipti. Ancak İstanbullular bu vapurları beğenmedi. Çünkü İstanbul Boğazı'nın ayrılmaz bir parçası olan vapurlar yaklaşık 190 yıldır belirgin bir çizgi ve biçim kazandılar ve o biçimleriyle de nesillerin zihinlerine, estetik algılarına, tablolara, film karelerine, milyonlarca fotoğrafa vs kazındılar. Hizmete giren vapurlar ise bu çizginin çok dışına düşen bir tasarıma sahip. Peki İstanbul'da vapurların tarihi ne? İstanbul Boğazı'nda ilk vapur 1827de satın alınarak işletilmeye başlanan buharlı gemiydi. II. Mahmut döneminde Tersane-i Amire tarafından satın alınan, İngiliz Kaptan Kellynin yönetimindeki Swift adlı bu vapur, halk arasında Buğ Gemisi adıyla anıldı. İstanbul'un mesiresi Boğaziçi köylerinin ulaşım talebini artırmasıyla, 1837'de kapitülasyonlardan yararlanan biri İngiliz, öteki Rus iki şirket, 2 vapurla hizmete girdi. Ancak Osmanlı idaresi kısa bir süre sonra bu vapurların çalışmasını yasakladı. Bu kez artan gereksinimi gidermek üzere harekete geçen Tersane-i Amire, 1838'de Mesir-i Bahri ve Eser-i Hayır adlı vapurları hizmete soktu ve bunlardan biri İstanbulda, diğeri ise Marmara Denizinde İstanbul, Bandırma, İzmit ve Tekirdağ arasında işlemeye başladı. Ayrıca dönemin deniz ulaşımından sorumlu Hazine-i Hassa Vapurları İdaresi de Hümapervaz adlı bir vapurla boğazda yolcu taşımacılığına girişti. Vapurlar kayıkların pabucunu dama atıp da talep yükselince 1851'de Abdülmecid döneminde Türkiye'de kurulan ilk anonim ortaklık olan Şirket-i Hayriye kuruldu ve şirket, İngiltere'den satın aldığı yandan çarklı 6 gemi ile Boğaz'da yolcu ve yük taşımacılığına başladı. Şirket İstanbul'un günlük yaşamında 94 yıl boyunca vazgeçilmez bir yere sahip oldu. 1945'e kadar önceleri siyah boyalı, semaver bacalı, zarif yandan çarklıları, sonraları daha büyükçe, geniş salonlu, uskurlu vapurlarıyla Şirket-i Hayriye, boğazın iki yakasını birleştirdi, bugünkü Boğaziçi´nin gerçek mimarı oldu. Şirket-i Hayriye'nin 60 beygir gücünde, ahşap tekneli, yandan çarklı, saatte 5- 6 mil hız yapabilen; kaptan köşkleri ve ana güverteleri açık olan bu nedenle de kaptanlar ve yolcuların kış aylarında çok zorluk çektiği vapurlarının isimleri şöyleydi: 1 numaralı Rumeli, 2 numaralı Tarabya, 3 numaralı Göksu, 4 numaralı Beylerbeyi, 5 numaralı Tophane, 6 numaralı Beşiktaş. Şirket-i Hayriye vapurlarının, genellikle numaraları ile anılması geleneği de bu dönem başlamış oldu. 94 yıllık tarihi boyunca özellikle bazı numaralı vapurlar, İstanbullu´ların vazgeçilmezi oldu. Şirketin zaman içinde 77 vapuru oldu. Bunlardan 66 tanesi İngiltere'de, 6 tanesi Fransa'da, 2 tanesi Almanya'da,1 tanesi Hollanda'da, 2 tanesi de İstanbul'da Hasköy'de inşa edildi. Şirketin yolcu vapurlarından başka 3 tane de kömür gemisi oldu. Şirket-i Hayriye'nin ilk kaptanlarının hemen hepsi, çoğu Rum olmak üzere gayrimüslimdi. Şirkette Türk olarak ilk kez Beykozlu Rıza Ömer Kaptan çalıştı. Şirketin Avrupa yakasında; Salıpazarı, Kabataş, Beşiktaş, Ortaköy, Kuruçeşme, Arnavutköy, Bebek, Rumelihisarı (Kayalar), Boyacıköy, Mirgûn (Emirgan), İstinye, Yeniköy, Tarabya, Kireçburnu, Büyükdere, Sarıyer, Yenimahalle, Rumelikavağı, Altınkum; Anadolu yakasında da; Haydarpaşa, Salacak, Harem, Üsküdar, Kuzguncuk, Beylerbeyi, Çengelköy, Vaniköy, Kandilli,Küçüksu, Anadoluhisarı, Kanlıca, Çubuklu, Paşabahçe, Beykoz ve Anadolukavağı ile Haliç'te, Sütlüce iskeleleri vardı. Şirket-i Hayriye, 1911'de Trablusgarp Savaşı, 1912'de Balkan Savaşı ve 1914'ten itibaren de I. Dünya Savaşı yıllarında vapurlarının çoğunu ordunun emrine verdi. I. Dünya Savaşı sona erdiğinde toplam 10 tane vapurunu kaybeden ve 5 vapuru da kullanılmaz hale gelen Şirket, iflasın eşiğine geldi. Savaşın sonunda elinde ancak 18 tane vapur kalan Şirket-i Hayriye, ancak devlet yardımıyla ayakta kalabildi. Cumhuriyet'in ilanından sonra, 1944'te bütün vapurları, Hasköy'deki fabrikası, taşınır ve taşınmaz mal varlıklarıyla satın alınarak devletleştirildi. Vapurları ve mal varlığı Devlet Denizyolları İşletmesi'ne devredildi. 15 Ocak 1945'te çıkarılan 4517 sayılı yasayla, Şirket-i Hayriye, fiilen ortadan kalktı; Türkiye Denizcilik İşletmeleri adını aldı.