10 Kasım 1938: Büyük matemin bilinmeyenleri

Atatürkün ölüm haberi Ankara Radyosunca Türkçenin yanı sıra 12 yabancı dilde ilan edildi. Profesör Wolfram Eberhard Türkiyede yaşananları, Sessizlik her tarafı kaplamıştı. Çocukların yanı sıra, yetişkin erkekler ve kadınlar ağlıyordu. Keder çok yaygındı ve böyle bir şey başka hiçbir ülkede görülmemişti sözleriyle günlüğüne not etti...Türkiyenin en büyük matem gününde, Atatürkün ölümü ve cenaze merasimine ait bilinmeyenler 81 yıl sonra gün yüzüne çıkmaya devam ediyor. İşte Milliyet'ten Mert İnan'ın yazısı... 10 Kasım 1938 ve sonrasındaki 2 haftalık süreci araştıran isimlerin başında; Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve Cumhuriyet Tarihi Bölümünden Doç. Dr. Figen Atabey, Korkut Ata Üniversitesi Tarih Bölümünden Dr. Öğretim Üyesi Ebru Güher, Anıtkabir eski Müze Komutanı Tarihçi Doç. Dr. Ali Güler ile Anıtkabirin İnşası kitabının yazan, Çankırı Karatekin Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Tunç Boran geliyor. Atatürkün ölümü, cenaze merasimi ve naaşının İstanbuldan Ankaraya nakline ilişkin arşiv belgeleri, 10 ile 23 Kasım 1938 arasındaki günlere ışık tutuyor. Ankara Radyosu, Atatürkün ölüm haberini; Almanca, Arapça, Bulgarca, Farsça, Fransızca, Hırvatça, İngilizce, İtalyanca, Macarca, Rusça, Sırpça ve Yunanca olmak üzere 12 ayrı dilde ilan ederken, İstanbul başta olmak üzere ülke genelindeki tüm etkinlikler 10 Kasım akşamından itibaren iptal edilmişti. Celal Bayar başkanlığındaki yeni hükümet ve Cumhurbaşkanı İnönü Ankarada düzenlenecek cenaze töreninin 21 Kasım 1938 günü yapılmasını kararlaştırdılar. 21 Kasımı 22 Kasıma bağlayan gece Atatürk büstü ve heykeli olan kasaba ve şehirlerde, büst ve heykelin çevresinde altı oku temsilen altı meşale yakılması, 21 Kasım günü saat 16.00da tüm şehirlerde tören yapılması için hazırlıklar yapılması isteniyordu. Genelgede, 21 Kasım günü ülke genelindeki dükkân, mağaza ve gazinoların kapanmasının arzu edildiği, ancak bunun mecbur tutulmaması, bu hususun telkin yoluyla sağlanması gerektiği vurgulanıyordu. Atatürkün naaşı, ölümünden 6 gün sonra, 16 Kasım 1938 günü Dolmabahçe Sarayı tören salonundaki katafalka konuldu, ilk ziyareti dönemin Birinci Ordu Müfettişi Orgeneral Fahrettin Altay ve askerler gerçekleştirirken, sarayın kapıları saat 10.15de Ataya son görevini yapmak isteyen vatandaşlara açıldı. Binlerce kişi Dolmabahçeye akın etmeye başlarken, Ulus gazetesi Atanın naaşını ilk gün 150 bin kişinin ziyaret ettiğini duyuruyordu. İstanbulda bulunan Alman Arkeolog Prof. Karl Dörner ise Dolmabahçe Sarayındaki tabloyu, Yüksek demir kapılar ardına kadar açılmış, güller solmuş, fıskiyeler susmuştu; sadece sarayın merdivenlerinden çıkan yüz binlerce insanın ayak sesi duyuluyordu. Haberi duyan yola koyulmuştu. Düzgün kıyafetleri içinde memurlar, balıkçılar, hamallar, tüccarlar ve işçiler, yaşlı solgun yüzlü siyah çarşaflı kadınlar arasında kürklü mantolu hanımlar, herkes yas tutuyordu. Tek bir kişi bile sarayın halılarına, resimlere, kristal avizelerine bakmıyordu, tüm bakışlar sadece yüksekte duran, yanında genç subayların bronzdan heykellermiş gibi dimdik nöbet tuttukları tabuta dikilmişti sözleriyle anlatıyordu. 10 Kasım 1938de Türkiyede bulunan Profesör Wolfram Eberhard ise günlüğüne Türkiyede yaşananları; Dün öğleden sonra on iki buçuğa doğru Atatürkün öldüğünü bildiren haber her yerde işitiliyordu. Muazzam bir şok yaratılmıştı. Ve sessizlik her tarafı kaplamıştı. Çocukların yanı sıra, yetişkin erkekler ve kadınlar ağlıyordu. Keder çok yaygındı ve böyle bir şey başka hiçbir ülkede görülmemişti ifadeleriyle özetliyordu. 17 Kasım, saat 22.00den sonra 100 binden fazla insanın Dolmabahçe Sarayına girmek istemesi sonucu meydana gelen izdihamda çoğunluğu kadın 11 kişi ezilerek yaşamını yitirken, 40 kişi de izdiham nedeniyle yaralanmıştı. İzdihamın düzeni sağlamakla görevli memurların kusurundan kaynaklandığı gerekçesiyle başlatılan savcılık soruşturmasında yüzlerce kişinin ifadesi alındı. Adli Tıp doktoru Enver Karan otopsi raporunda, ölümlerin solunum yetmezliğinden kaynaklandığını bildirdi. Müfettişler, yaklaşık bir ay çalışarak Dolmabahçe Faciası soruşturmasını tamamladılar. Ancak mahkeme sonunda hiçbir memur ceza almadı. 19 Kasım 1938 günü denizden yapılacak tören programına göre donanmadan Yavuz muharebe kruvazörü, Hamidiye kruvazörü, Zafer, Tınaztepe muhripleri, Dumlupınar, Gür denizaltı gemileri, Doğan ve Martı hücumbotları 16 Kasım 1938 günü Haydarpaşa önünde demirlediler. Yabancı misafir devletlere gemiler de denizden yapılan merasime iştirak etmek için 18 Kasım 1938 günü Haydarpaşa Limanı önüne geldiler. Kaderin garip cilvesi, bir kez daha tekerrür ediyordu. 1925 yılının Eylül ayında İzmit açıklarında demirli ve yaralı bulunan Yavuz muharebe kruvazörünü ziyaret eden Atatürk, Donanma Komutanı Yarbay Necatiye, gemi hakkında: Yavuza ilk defa geliyorum. Yaralı da olsa bugünkü şekli o zamandan daha pek çok değerlidir. Bu gemiyi Türk Milletinin ihtiyacı olan sağlam ve kudretli bir zırhlı şekline sokacağız. Bu kudret, silah bakımından sizlere, dış politika bakımından da bizlere büyük hizmetler görecek, gurur sağlayacaktır demişti. Cumhuriyet döneminin Bahriye Vekili İhsan Eryavuz ise bu ziyaret ilişkin: Vakit akşamdı. Gözleri enginlere dalmış önce bir zaman düşündü. Sonra birden döndü: Biliyor musun? Vasıtaların da insanlar gibi kaderleri var. Kimisinin adı ona yad edilmeye layık hizmetlere imkân vermiş insanların isimleri ve emekleri unutulmasına rağmen, hafızalarda baki kalıyor. Mesela Yavuzu yapan mühendis, imkânı temin eden hükûmet, hatta onu bize kazandıranlar hatırlanmıyor da, güvertesinde oturduğumuz bu gemi, hiçbir zaman ölmeyecek, kaybolmayacak varlıkmışçasına hafızalarımızda açıklamasında bulunmuştu. Yavuz zırhlısından alınarak İzmitte karaya çıkarılan Atatürkün naaşı, yurt gezilerinde kullandığı trenin beyaz renkteki vagonuna yerleştirildi. Tabutun Yavuz zırhlısından ayrılışından trenin kalkışına kadar olan zaman diliminde, Yavuzdan her beş dakika da bir selam topu atıldı. Atatürkün naaşı 20 Kasım 1938 Pazar günü sabah saat 10.05te Ankaraya ulaştı. Türk bayrağına sarılı tabutu trenden top arabasına alınmış ve Türkiye Büyük Millet Meclisi önündeki katafalka konuldu. Halk, tabutun önünden geçerek saygı görevini yaptı. Resmî devlet töreni 21 Kasım 1938 Pazartesi günü icra edildi.Atatürk için, İstanbuldan sonra Ankarada özel katafalk hazırlandı. Cenaze alayına Birinci Ordu Müfettişi Fahrettin Altayın komuta etmesine karar verildi. Öte yandan Atatürkün naaşının Ankaraya nakli, cenaze töreni, askeri kıtaların masrafları ve tören için Türkiyeye gelecek yabancı konukların misafir edilmeleri amacıyla Ziraat Bankasından 500 bin liralık kredi açılmasına dair kanun ise 14 Kasım 1938de Mecliste kabul edildi. Atatürkün ölümünden sonra cenaze namazı konusunda kısa süreli bir devlet kriz yaşandı. Hükümet, camide kılınacak cenaze namazının amacından saptırılabileceğini düşünüyor, radikal dinci çevrelerin provokasyon girişiminden çekiniyordu. Tartışma, Orgeneral Fahrettin Altayın Ankaraya gönderdiği telgrafın ardından patlak verdi. Altay, cenaze namazının dini vecibe, olduğunu, namaz kılınmadığı takdirde, Türk milletinin 50 yıl sonra, naaşı mezardan çıkartıp namazı kılacağını, namaz kılınmadığı takdirde görevden azledilmesini Başbakan Bayara bildirdi. Bayar ise, Orgeneral Altayın bu çıkışına karşı cenaze namazının farz değil farz-ı kifaye olduğunu belirterek, namazın Dolmabahçe Sarayında kılınacağını söyledi. Yaşanan tartışmalara bizzat şahit olan Makbule Atadan ise Başbakan Bayara cenaze namazının mutlaka kılınması yönünde çıkışınca, Bayar da, Atatürkün cenaze namazı kılınacaktır. Ananelerimiz, adetlerimiz neyse sonuna kadar yerine getirilecektir. Müsterih olun rahat edin, üzülmenize hiçbir sebep yoktur cevabını verdi. İstanbul Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Mehmet Şerafettin Yaltkayadan ile Diyanet İşleri Başkanı Mehmet Rıfat Börekçinin de dinen uygun demesinden sonra cenaze namazı Dolmabahçede kılındı. Anadolu Ajansı 19 Kasım 1938 tarihinde yayınladığı haberde cenaze namazının Atatürkün ailesinin talebi ile Dolmabahçe Sarayında kılındığını duyurdu.