Özgür hissetmiyor musunuz? Etkilerden sıyrılın!

KAYNAKGözde Akgüngör Pamuk / Cnnturk.com

Önemli ya da önemsiz her gün sayısız karar veriyoruz. Bütün bu kararların ardında yatan sürece acaba ne kadar hakimiz? Tüm kararlarımız basitçe tahmin edilebilir neden sonuç ilişkilerinden mi doğuyor? Yazar Şafak Altun’un "Ferrari'yi Çalan Fil" kitabında anlattığına göre hayır. Tüm karar mekanizmalarının arkasında farkında olmadığımız psikolojik ve sosyal süreçler işliyor ve pek çok “etki”, hayatımızı yönlendiriyor.

Haberin Devamı

İnovasyon ve girişimcilik üzerine kitaplarıyla tanıdığımız yazar ve CNN TÜRK editörü Şafak Altun, bu kez hayatımızın gizli karar mekanizmalarını yani “etkileri” mercek altına aldı. Altun’un hayykitap tarafından yayınlanan “Ferrari’yi Çalan Fil, İnsan Neyi Neden Yapar?” adlı kitabındaki bu etkilere yakından bakalım. Öncelikle bu Ferrari o Ferrari değil… Bahsi geçen Ferrari, kurgusal bir hikayenin kahramanı olan “Fil” lakaplı hırsızın çaldığı araba. Hikaye baştan beri “hırsız” gözüyle bakılan çocuğun gerçekten de trajik bir şekilde hırsıza dönüşmesini anlatıyor. Buna yol açan ise “Pygmalion Etkisi”; yani kehanetin kendini gerçekleştirmesi; adını da mitolojik bir hikayeden, aşık olduğu heykeli gerçeğe dönüştüren heykeltıraş Pygmalion’dan alıyor. Buna göre olaylara, ortamlara, kişilere ve ilişkilere dair beklentimiz olacakları şekillendiriyor.

Göz göre göre ölüm - Seyirci Kalma Etkisi

Belki de en sık yaşadığımız etkilerden biri “Seyirci Kalma Etkisi”. 1964’te New York’ta genç bir kadın, Kitty Genovese, bir tecavüzcünün saldırısına uğruyor. Feci olaya 37 kişi tanık oluyor ama “Nasılsa biri yardım çağırmıştır” diye düşünerek kadına yardım etmiyor, Genovese göz göre göre ve acı içinde ölüyor. Yapılan araştırmalar bunun korkudan değil, kalabalık bir ortamda, yardım etme sorumluluğunu diğer insanlarla paylaşma eğilimimizden kaynaklandığını gösteriyor. Buna “Seyirci Kalma Etkisi” deniliyor. Şimdi düşünelim, her gün gözümüzün önünde onlarca kadın şiddet görüyor, tıpkı Kitty Genovese gibi meraklı bakışların altında yaşamını yitiriyor. Biz de hep birlikte seyretmiyor muyuz?

Haberin Devamı

Özgür hissetmiyor musunuz Etkilerden sıyrılın

“Başkası bakarken çalışamıyorum”

Yine araştırmalara göre insanlar etrafında birileri varken hata yapmaktan korkuyorlar. Oysa ki sandığımızdan daha az izleniyoruz. Hatalarımız aslında korktuğumuz kadar dikkatle takip edilmiyor. Bir kişinin kendi davranış veya görünümüne diğer insanların gerçekte olduğundan daha fazla dikkat verdiğini sanmasına “Spot Işığı Etkisi” deniliyor. Üstelik belki de hata yapmak sanıldığı kadar kötü değil. En azından “Pratfall Etkisi”ne göre öyle. Başkalarının önünde hata yapmak ya da hatayı itiraf etmek başkalarının sizi daha çok sevmesini sağlıyor. Yani sevilme olasılığımız mükemmel olmadığımız oranda artıyor. Mükemmel insan ise ulaşılmazlık havası ve mesafe algısı yaratıyor.

Twitter yasaklarından Barbara Streisand Etkisi'ne

Altun bize pek yakın tarihten de örnekler veriyor, sosyal paylaşım platformu Twitter’ın yasaklanmasıyla kullanıcı sayısının artışı arasındaki ilişkiye ya da erişime engellendiği halde çok ziyaret edilen internet sitelerine dikkat çekiyor. Altun bu ilgiyi “Barbara Streisand Etkisi”yle açıklıyor. Yani saklanmaya, engellenmeye veya sansürlenmeye çalışılan bir bilginin daha geniş kitlelere ulaşması. ABD’li fotoğrafçı Kenneth Adelman, California’daki yalı enflasyonuna dikkat çekmek için bir internet sitesinde 12 bin kare fotoğraf yayınlar. Bazı fotoğraflar Streisand’ın malikanesine aittir. Streisand, mahremiyet ihlali gerekçesiyle malikanesinin fotoğraflarının siteden kaldırılması için dava açar. O ana kadar sadece 6 kez indirilen fotoğraflar tıklanma rekoru kırar, 420 binden fazla kez görüntülenir. O günden sonra da bizim “yasak arzu doğurur” dediğimiz kural “Barbara Streisand Etkisi" adıyla literatüre girer.

Haberin Devamı

Özgür hissetmiyor musunuz Etkilerden sıyrılın

Haberin Devamı

Şafak Altun'dan yeni kitap: Başarısızlığa Övgü

Musa gemisine her türden kaç hayvan almıştı?

Zihnimizle oyunlar oynamayı seven Altun soruyor: “Musa gemisine her türden kaç hayvan almıştı?” Soruyu okuyan, hayvanları düşünmeye başlıyor. Sadece çok dikkatli okurlar itiraz ediyor. Gemisi olan Nuh Peygamber’di, değil mi? Biir cümlede yer alan bir sözcük benzer ancak doğru olmayan başka bir sözcükle değiştirildiğinde fark edilmiyormuş. Bu durum da psikolojide “Musa Yanılsaması” olarak karşılık buluyor.

Altun, pek çoğu hayatımızda karşılık bulacak bu etkileri, akademik ve didaktik olmaktan öte mizahi bir dille ve popüler kültür örnekleriyle anlatıyor. Pek çok bilimsel araştırma Orwell’ın ütopyası 1984; Emir Kusturica’nın kült filmi “Underground” ya da 90’lı yıllara damgasını vuran televizyon programı Sıcağı Sıcağına’ya yapılan göndermeler eşliğinde anlatılıyor.

Kukla gibi etkilerle mi hareket edeceğiz?

Kitabın son bölümünde Altun da pek çok okurun zihnindeki soruyu soruyor: “İyi de bu etkileri bilmek ne işime yarayacak?” Kapitalizmin, siyasetin ya da medyanın etkisi altında bir kukla gibi söyleneni yapmaktansa iyilik ve doğruluk için çabalama zamanı geldiğini hatırlatan Altun, bu soruya yine etkilerle cevap veriyor. Pygmalion Etkisi’ni hatırladınız mı? Her konuda doğru kararı veremeyebilirsiniz, belki bir taşı heykele dönüştüremeyebilirsiniz ama artık biliyorsunuz ki beklenti olumlu olduğunda sonuçlar da olumlu olabilir. Hadi buna “Dalga Etkisi”ni de ekleyelim. Suya düşen bir yaprak nasıl dairesel olarak yayılırsa iyilik de durgun suya atılan bir taş gibidir, etrafında olan herkesi ve her şeyi etkiler. İşte Altun’un söylediği bu, etkilerin hayatınızı yönlendirmesine izin vermeyin, kendi doğrunuzdan şaşmayın.

Haberin Devamı

Şafak Altun'dan yeni kitap: Doğanın İnovasyonu

Kitapta yer alan belli başlı etkiler şunlar: Lucifer Etkisi, Lady Macbeth Etkisi, Ekran Etkisi, Kalabalık Etkisi, Seyirci Kalma Etkisi, Bando Arabası Etkisi, Hipster Etkisi, Bumerang Etkisi, Domino Etkisi, Bulaşma Etkisi, Geri Tepme Etkisi, Dunning–Kruger Etkisi, Plasebo Etkisi, Barnum Etkisi, Bill Nighty Etkisi, Spot Işığı Etkisi, Kelebek Etkisi, Lotusan Etkisi, Medici Etkisi, Oprah Etkisi, Angelina Jolie Etkisi

Şafak Altun, Ferrari'yi Çalan Fil,
hayykitap, 296 sayfa.