Dünden bugüne "İstanbul'un 100 Sinema Salonu"

Tarih, kültür, bilim, sanat, edebiyat gibi pek çok sahada İstanbulun farklı yüzlerini tanıtan İstanbulun Yüzleri serisinin 76. kitabı İstanbulun 100 Sinema Salonu yayımlandı.İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. tarafından İstanbuldaki sinema salonlarını tanıtmak, şehrin kültürel ve sanatsal hafızasını gelecek nesillere aktarmak amacıyla hazırlanan kitapta, sinema salonlarının kuruluş tarihleri, gösterilen film türleri, yaşanan çarpıcı olaylar, hatıralar, anekdotlar, isim değişiklikleri, salonun mülkiyetinde ve işletmesinde yaşanan değişimler ve sinema salonunun son durumu kronolojik bir biçimde okuyucuya tanıtılıyor. Doç. Dr. Barış Bulunmaz ve Yrd. Doç. Dr. Ömer Osmanoğlu tarafından yayıma hazırlanan kitap, İstanbulun kültürel dokusunu ve serüvenini sinema salonlarının tarihi üzerinden anlatıyor. Beyoğlundan Kadıköye, Fatihten Şişliye, Beşiktaştan Bakırköye kadar İstanbulun birçok ilçesinde kurulan ve kitaba konu olan yüz sinema salonu arasında tarihi Melek Sineması, Lale Sineması, Cine Palace, Süreyya Sineması, El Hamra Sineması, Geyikli Sineması, Feriye Sineması ve Pera Sineması gibi şehrin gösteri dünyasına damgasını vuran sinema salonları bulunuyor. İşte İstanbula damgasını vuran sinema salonlarından bazıları... Lumière Kardeşlerden 1 yıl sonra...İstanbulda, 1897de halka açık ilk film gösteriminin yapıldığı yerdir. Lumière Kardeşlerin 28 Aralık 1895te Paristeki Grand Cafede sinematograf adını verdikleri icadı kullanarak gerçekleştirdikleri gösteriden bir yıl sonra, 16 Ocak 1897de (başka bir kaynağa göre ise 12 Aralık 1896) aynı filmlerin gösterimi İstiklal Caddesi (Grand Rue de Pera) numara 246daki Sponeck Birahanesinde yapıldı.Film gösterimi için hazırlanan afişlerden anlaşıldığına göre, bu gösterim Galatasaray'ın karşısındaki binanın 1. katında, canlı projeksiyonlarla gerçekleştirilmiştir. Salon, film gösterimine uygun bir biçimde yeniden düzenlenmiş ve program günde 4 gösterim olacak şekilde planlanmıştır.Ercüment Ekrem Talunun anılarında anlattığına göre, bu ilk film gösterimleri şehirde hararetli tartışmaların yaşanmasına sebep olmuştur: Kimi, bu sihirli icadı görmeyi günah sayıyor, kimi gidip gördüğünden dolayı tövbe istiğfar ediyor, ileri fikirliler ise bir medeniyet unsurunun daha yurda girmiş olduğuna seviniyorlardı. Ülkemizdeki ilk sabit sinema salonu olan Pathé Sineması, 1908de, zamanla İstanbulun sanat ve eğlence merkezlerinden birisi haline gelen Tepebaşında kurulmuştur. Kurucusu Sigmund Weinberg olan sinema Meşrutiyet Caddesi (eski adı Mezarlık Caddesi), 17 numaralı adreste faaliyete başlamıştır. Weinberg, Sponeckteki ilk gösterimin ardından özellikle kahve ve birahane salonlarından yaygınlaşan film gösterim işini daha profesyonel bir tarzda yapmaya karar vermiş ve 1896da Fransada kurulmuş olan ve 20. yüzyılın en büyük sinema şirketlerinden birisi haline gelen Cinéma Théâtre Pathé Fréres adlı şirketle temasa geçerek firmanın temsilciliğini üstlenmiştir. Emperyal adını alan bu salon, daha sonra da Millî Sinema adını alarak izleyicilere kapılarını açtı. Bazı kaynaklar, Emperyal Sinemasının Türk müteşebbisler tarafından açılan ilk sinema olduğunu yazmaktadır. 1914 yılında yazlık bir sinema olarak Erenköyde kurulan ve Kadıköy ilçesinin ilk sineması olma özelliğine sahip bulunan Erenköy Sineması, İstanbulun Anadolu yakasında yaşayan dönemin beyazperde heveslilerini, yaz akşamlarında birbirinden güzel filmlerle buluşturmuştur. O yıllarda İstanbulda yaşayanlar için sayfiye yeri olarak görülen Erenköy, sadece Anadolu yakasının değil, aynı zamanda İstanbulun da en eski sinemalarından birine ev sahipliği yapmıştır. Askeri Müze Sineması 1915te Müze-i Asker-i Osmanî bünyesinde faaliyet göstermeye başlayan kışlık bir sinemadır. Aya İrini Kilisesinin bünyesinde kurulan müzenin başına Ahmed Muhtar Paşa atanır. 1908den 1923e kadar müzeni başında görev yapan Ahmed Muhtar Paşa, Askeri Müzede askeri kültür varlıkları, hatıra malzemeleri, kütüphane, atış poligonu, yayınlar, kıyafethane ve mehterhane gibi bölümlerin yanında o dönem için büyük bir yenilik sayılan bir de sinema kurulmasını sağlar. M.Ö. 4. yüzyılın başlarında, I. Constantinus (324-337) zamanında inşa edilen ve Topkapı Sarayının birinci avlusunda bulunan Aya İrini Kilisesindeki Askeri Müze Sineması, dünyada sinema olarak kullanılan en eski bina olma özelliğine sahiptir.Enver Paşanın sinemacılık adımlarıBu noktada, sinemacılık konusunda Enver Paşanın attığı adımlardan söz etmek yerinde olacaktır. Bu dönemde hem bir sinema okulu kurulmuş hem de Harbiye Nezareti Postahanesinde Merkez Ordu Sinema Dairesi tesis edilmiştir. Dersaadet Merkez Ordu Kumandanlığı Sineması ve Aya İrinideki Askeri Müze Sineması Enver Paşanın girişimleriyle hayata geçmiştir. Mustafa Gökmen de bu konu üzerinde durur ve Enver Paşanın, Türkiyede sinemacılığı resmen başlatan kişi olduğunu belirtir. Hatta Enver Paşanın yeğeni Faruk Kenç mektepli sinemacılarımızın ilki olarak da kabul edilir. Onun birinci eşi senaristlik yapan Mualla Hanım, ikinci eşi de ünlü oyuncu Belgin Doruktur. Paşanın eniştesi Halil Kamil Bey ise Türk Film Stüdyosunun sahibidir. Cine Palace, 1915te İstiklal Caddesi, 219 numaralı adreste faaliyete başlamıştır. Sinemanın bulunduğu binanın inşa tarihi 1914tür, sahibi ise S. Amardır. Hava ailesinin eski malikanesinde, Sigmund Weinberg tarafından işletilen sinema, o dönemde İstanbulun 125 kişilik tek sinemasıdır. Giriş holünün tavanında yer alan yekpare ayna sebebiyle Aynalı Sinema olarak bilinen Cine Palace, Enver Paşa gibi dönemin önde gelenlerinin tercih ettiği bir salon olmuştur. Cine Palace 1925te Eden adını almış, Kadri Cemali ve Cevat Boyerin işletmesine geçtikten sonra, 1925te kapasitesi 300 koltuğa çıkarılarak Şık Sineması adıyla faaliyetlerine devam etmiştir. Günümüzde bu sinemanın yerinde Akbank Beyoğlu şubesi yer almaktadır. Kadıköyün en eski sinema salonlarından birisi olan Yeldeğirmeni Sineması 1915 yılında, Yeldeğirmeninde, Duatepe Sokağının tren yoluna bitişik kenarında, 109 numaralı adreste faaliyete başlamıştır. Diğer adı da Merkez Sinemasıdır. Yeldeğirmeni Sinemasının geceleri Duatepe Sokak boyunca, ışıklı ampullerini yakarak semte renk verdiği anlatılmaktadır. Aynı zamanda Apollon ve Kuşdili sinemalarını işleten Sroçkin, Yeldeğirmeni Sinemasının da işletmecisidir. Sroçkinin bu üç sinemayı aynı anda işletmesiyle ilgili olarak kaynaklarda ilginç rivayetlere rastlamak mümkündür. Sroçkinin, tasarruf etmek amacıyla bu üç sinemanın matine saatlerini aynı zamana denk getirdiği, tek film makarasını üç parçaya bölerek film oynattığı, makaraları film aralarda bir çocuğun bir sinemadan diğerine yetiştirmeye çalıştığı ama bazen sokakta oyuna dalması nedeniyle gecikmeler yaşandığı ve araların uzadığı rivayet edilmektedir. O dönemlerde, Anadolu Yakasına henüz elektrik gelmediği için, Yel değirmeni Sinemasının elektriğini bir dinamo ile elde ettiği de anlatılır. Kaynaklarda sinema salonu için ahır gibi, hangardan bozma tasvirleri kullanılsa da Yeldeğirmeni Sineması, içinde balkonu ve locaları olan bir sinema salonuydu. Senfonik orkestra eşliğinde sessiz filmler...Gümüşsuyu Mahallesi, Sıraselviler Caddesi, 39-47 numarada kurulan Cine Magic, İstanbulda sinema olarak yapılan ilk binadır. Sinemanın yerinde daha önce Hacı Hristonun yönettiği bir Yunan-Fransız Lisesi bulunmaktaydı. 1920de açılan Cine Magicin mimarı Giolio Mongeridir. Kaynaklar, binanın inşa tarihinin 1914 olduğunu yazmaktadır. Sinemanın ilk sahibi ise Sarıcazade Ragıp Paşadır. Halil Kâmil tarafından işletilen salonda, küçük bir senfonik orkestra eşliğinde sessiz filmler gösterilmekteydi. Magic Sineması Doğunun en büyük ve en lüks salonu olarak tarif edilmiş. İstiklal Caddesinde bulunan Yeşilçam Sineması 1996 yılında faaliyete geçmiştir. Reis Çelik tarafından kurulan sinema salonu, mütevazı fakat sinema kokan ortamı ve 75 koltuklu tek gösterim salonuyla hizmet vermeye devam etmektedir. Yeşilçam Sineması halen Güven Çelik tarafından işletilmektedir. Güven Çelikin belirttiğine göre, Yeşilçam Sineması, yıllar önce yanan Akün Film ve Kanat Filmden kurtarılan eski filmlerle kurulmuştur. Açılışını Metin Erksanın Susuz Yaz adlı filmiyle yapan sinema salonu adından da anlaşılacağı üzere Yeşilçamı canlandırmayı ve gündemde tutmayı kendisine misyon olarak belirlemiştir. Bu çerçevede Türk Filmleri Haftası düzenleyerek bu alanda katkı sunmaya çalışmıştır. Kadıköy, Caferağa Mahallesi, Sakız Gülü Sokak, 30 numaralı adreste hizmet veren sinema, Kadıköyün en eski sinemalarından birisidir. Sinema salonu, Ercan Sineması olarak hizmet verdiği dönemlerde 425 koltuk kapasitesine ve geniş bir sahneye sahiptir. 1996 yılına gelindiğinde salon, Hollywood Sineması olarak yeniden hizmete açılmıştır. Bu dönemde 35 Milim Filmcilik tarafından işletilen Hollywood Sineması 9 yıl hizmet verdikten sonra 2005 yılında el değiştirerek Cinema Paradiso adını almıştır. İzlanda, Danimarka ve Uzakdoğu gibi farklı ülkelerden getirdiği filmlerle tanınan Bir Film tarafından işletilen sinema salonu, 226 kişilik koltuk kapasitesine sahiptir. Ergonomik koltuk aralarının gayet geniş olması, iyi bir ses sistemine sahip olması salonun en büyük avantajlarındandır. Sinema, isim değişikliğinden sonra özellikle Dünya, Avrupa ve Uzakdoğu sinemasından bağımsız ve ödüllü filmlere ağırlık vermeye başlamıştır. Sinema salonunda özel gösterimler, mini festivaller ve film toplantıları gibi farklı etkinlikler de gerçekleştirilmektedir. Melek Sineması, 1924 yılında Hüseyin Ağa Mahallesi, Yeşilçam Sokağı, 5 numaralı adreste faaliyete başlamıştır. Kaynaklara göre, 1884te mimar Alexandre Vallaury tarafından Club des Chasseurs de Constantinople (İstanbul Avcılar Kulübü) namı altında Cercle dOrient adında bir bina inşa edilir. Bina, I. Meşrutiyet dönemi vezirlerinden Abraham (Karakahya) Paşanın emriyle yapılmıştır. Melek Sineması bu mekanda, İpekçi Kardeşler tarafından 1924 yılında hizmete sokulmuştur. Gökhan Akçuranın aktardığına göre 1924ün sonlarında açılışı yapılan sinemayı, dönemin Ameli Elektrik dergisi şöyle tanımlıyor: Tesisatı elektrikiyesi pek zarif surette tanzim edilen Melek isminde yeni bir sinemanın küşadını kemali mahsusiyetle arz ederiz. 1000den fazla seyirci istiab edebilen salon, aletlerin münasip suretle tanzimi sayesinde seyircilerin gözlerini yormaksızın her tarafa bol bir ziya neşr eden kebir (büyük) tavan lamba grupları vasıtasıyla pek mükemmel surette tenvir edilmiştir. Tenviratı dâhiliyenin mecmu (toplu) şiddeti 44000 mum şiddeti ziyadesindedir. Sinema, sahnenin iki tarafında yer alan sarı-turuncu renkli art-nouveau veya art-deco tarzındaki iki melek tablosundan ötürü bu adı almıştır. Caddedeki Elhamra ve Alkazar ile birlikte Melek Sineması, Cumhuriyetin ilk yıllarında açılan, Avrupanın en çağdaş sinemalarından birisidir. Üst düzey seyirciye hitap eden bu sinemada, bazı koltukların daha dönem başlamadan önce satıldığı rivayet edilir. Sinemanın iki geniş fuayesi ve iki yana açılan balkonu bulunuyordu. Alt kat locaların sosyetik bir buluşma mekanı haline geldiği ve salona locaların ayrı bir değer kattığı da söylenir.Hollywood filmlerinin Beyoğlundaki en önemli merkezi1945 yılına gelindiğinde, içinde İpek ve Sümer sinemalarının da bulunduğu Cercle dOrient bloğu ile Melek Sineması İstanbul Belediyesi tarafından satın alınır. 1950li yıllarda Melekte MGM, Fox ve Columbiadan seçilen salon filmleri gösterime girmeye başlar. Bu dönemin en dikkat çeken filmleri On The Town, Two Weeks With Love, Singin in the Rain, The Toast of New Orleans, Everybody Does It, Cheaper by the Dozen, The Jackpot, Gone To Earth, Valentino, All About Eve gibi filmlerdir. Bu yıllarda Gone With the Windin ilk gösterimi de yine Melekte yapılmıştır. Deyim yerindeyse Melek Sineması farklı türden Hollywood filmlerinin Beyoğlundaki en önemli merkezlerinden birisi haline gelmiştir. İpekçilerin 1954te Yeni Meleki açmasıyla Melek Sineması da eski ağırlığını yitirmeye başlar. Ses getiren meşhur filmler Yeni Meleke kaydırılınca burası sosyetenin yeni buluşma mekanı haline gelir. Melek ise yavaş yavaş düşüşe geçer. Belediye tarafından 1951 ve 1956 yıllarında iki kez satışa çıkarılan Cercle dOrient bloğu, 1957de Emekli Sandığına satılır. Bu dönemde Emekli Sandığı Emek Film adlı şirketi kurar ve sinemanın adını da Emek Sineması olarak değiştirir. Emekli Sandığı, devraldığı diğer sinema olan Sümer (bugünkü Rüya) ile birlikte Emeki onarımdan geçirir ve her iki salon da La donna più bella del mondo (Dünyanın En Güzel Kadını) filmiyle açılış yaparlar. Beyoğlunun gerçek bir sinema kalesi olarak tanımlanan Emek Sinemasının Beyoğlu sinemaları arasında özel bir yeri vardır. Farklı ve görkemli bir görünümü olan Emek; uzunlamasına değil, perdeye paralel bir biçimde genişleyen bir salona sahiptir. Salonun her tarafından perdenin rahatlıkla izlenmesi ve konforlu koltuklarıyla seçkin, saygın ve ideal bir sinema salonu olma özelliğini taşımaktadır. Barok ve Rokoko bezemelerle donatılmış olan salonun tavanı özenli bir işçiliğe sahiptir. 1993te elden geçirilen salonun tüm süslemeleri orijinaline yakın bir biçimde altın yaldızlarla yenilenmiştir. Uluslararası İstanbul Film Festivalinin daimi salonlarından birisi olan 875 koltuklu Emek Sineması 2010da tadilata alınmıştır.