18 soruda başkanlık sisteminin taşıdığı riskler

AK Parti ve MHP'nin ortaklaşa hazırladığı anayasa değişikliği teklifiyle getirilen Cumhurbaşkanlığı sistemi, Meclis Komisyonu'nda kabul edildi, TBMM Genel Kurulu'nda tartışılıp oylanacak. Hükümetin kalktığı yeni sistemde, Meclis ve yargıda da kökten değişiklikler bulunuyor. CHP, "rejim değiştiriliyor" dediği düzenlemeye, "tek adam rejimi kuruluyor" eleştirisi getiriyor. CHP'nin itirazlarını Bülent Tezcan önceki gün CNN TÜRK'te Tarafsız Bölge programında Ahmet Hakan'a anlattı. Tezcan'ın yanıtlarıyla, CHP'nin sistemin yaratacağı sorunlara ilişkin öngörülerini derledik. İşte 18 soruda ana muhalefet partisinin işaret ettiği tehlikeler...

Haberin Devamı

Temel itirazları ne?

/

Görüntüye baktığınızda, parlamenter sistemden başkanlık ya da cumhurbaşkanlığına bir hükümet sistemi değişikliği gibi geliyor ama sorun tam da bir rejim değişikliği.

Demokratik bir rejim mi, otoriter bir rejim mi?

/

Adı hala Cumhuriyet olan ama demokratik olmayan bir rejim. Bu diktatörlük, otoriter rejimin bir çeşididir. Cumhuriyet rejimi, demokratik hukuk devleti ortadan kaldırılıyor. Rejimde en ayırıcı unsur egemenlik ilişkisidir. Bu düzenlemeyle egemenlik milletin elinde olmayacak. Egemenliği kullanırken egemenliği verdiğiniz kişi tek başına hiçbir denetim altında olmadan kullanıyorsa, egemenlik milletin elinde değildir. Bu sistem, egemenliği bir kişiye sınırsız bir şekilde veriyor. Parlamentonun adı var kendisi yok. Herkese dokunabilen ama kendisine dokunulamayan bir kadiri mutlak kişi yaratıyor o da Cumhurbaşkanı.

Haberin Devamı

Meclis'in denetleyici işlevi nasıl olacak?

/

Artık Başbakan yok, bakanlar kurulu, yani hükümet yok. Yürütmenin bütün yetkilerini Cumhurbaşkanı aldı. Klasik demokratik başkanlık sistemlerinde bütün yetkileri bir kişiye verirken bunu dengeleyecek sınırlayacak bir güç olur. Birincisi bu parlamentodur. Getirilen sistemde Meclis, kanun çıkarabiliyor ama yasama tekeli elinden alınmış durumda. Kanun çıkarabiliyor ama buna ortak bir de Cumhurbaşkanlığı kararnamesi var. Üstelik bu sınırlı da değil, tam tersine çok geniş alanda bir yetki. Cumhurbaşkanı bakanlıkları kurabilir, bozabilir, yetkilerini, disiplin hükümlerini düzenler; birden fazla ili bir araya getirebilir; bakanlıklarda daire müdürlükleri kurabilir. Aklınıza devletle ilgili ne geliyorsa, hastanelerden postanelere kadar devletle ilgili düzenleme yapabilme yetkisi veriyorsunuz bir kişiye.

Meclis nasıl kanun çıkaracak?

/

'Parlamento kanun çıkartırsa, kanun geçerli olacak' deniyor ama bunu önleyecek ne kadar önlem varsa düzenlemeye konulmuş. Arkasından da 'Cumhurbaşkanının veto yetkisi vardır' denilmiş. Bir kanunu Cumhurbaşkanı veto ettiğinde, Meclis ancak salt çoğunlukla yeniden çıkarabiliyor. Meclis ola ki bir kararnameyi yürürlükten kaldırmak istedi ve kanun çıkardı; Cumhurbaşkanı da bu kanunu veto etti diyelim. O zaman düzenlemeyle 600 üyesi olması öngörülen Meclis'in bu kanunu yeniden çıkarabilmesi için, 301'i bulması gerekiyor.

Haberin Devamı

Meclis ve Cumhurbaşkanı neden aynı anda seçiliyor?

/

Bütün sistemi yüzde 51'i bir partide toplamak üzere kurmuşlar. Cumhurbaşkanı artık partili Cumhurbaşkanı. Türkiye'de ABD'deki gibi değil, burada disiplinli partiler var. Partili Cumhurbaşkanı partinin genel başkanı olarak milletvekili grubunu belirleyecek. Meclis ve Cumhurbaşkanı aynı seçimde seçilecekler. Cumhurbaşkanıyla parlamentoyu aynı seçimde seçen milletin, birini ayrı, diğerini ayrı psikoloji içinde seçmesi çok zor. Bir siyasi irade sandığa giderken aynı anda, aynı şekilde belirlenir. Dolayısıyla parlamentonun çoğunluğunu istediği gibi belirleyen Cumhurbaşkanlığı yaratmak için gerekli bütün mekanizmalar konulmuş: Aynı anda seçim, partili Cumhurbaşkanı ve siyasi partiler rejimi.

Meclis, Cumhurbaşkanının veto ettiği kanunu çıkarabilir mi?

/

Bunlarla Parlamento çoğunluğunu kontrol eden Cumhurbaşkanını, o Parlamentonun kanun çıkararak sınırlaması mümkün değil. Deyin ki çıkardı, Cumhurbaşkanı veto ettikten sonra bir daha 301'i bulması mümkün değil. Demek ki, Parlamentonun yasa yaparak, süreci denetlemesi mümkün değil.

Haberin Devamı

Denetim yolları ne olacak?

/

Gensoru yok, güven oylaması yok. Diyorlar ki, 'başkanlık sistemlerinde güven oylaması olmaz' ama başkanlık sistemlerinde başka denetim mekanizmaları olur. Onların önü kapatılmış. Başkanlık sistemlerinde başkan ve parlamento ayrı seçilir. Bu iki türlü denetim sağlar: İki farklı dönemde milletin iradesi değişebilir ve sandıkta ihtar verebilir. Bu yapılmıyor. Sistem öyle ki herhangi bir şekilde Cumhurbaşkanı ve parlamentonun görev süresi biterse, yine aynı şekilde bir arada yapılacak. Yani şunu diyor: 'Senin beni denetleyeceğin tek bir yol var, 5 senede bir git sandığa oyunu ver. Ondan sonra beni bir daha denetleyemezsin'.

Atanan bakanlar nasıl denetlenecek?

/

Bakanlar üzerinde Meclis'in denetim yetkisi olmayacak. Gensoru verilemeyecek, güven oylaması yapılmayacak. ABD'de bakanlar Senato'nun onayından geçer, burada öyle bir şey yok. Peki bu bakanlar suç işlerse? Şu andaki sistemde bakanlar suç işlerse Meclis'in yüzde 10'u, 55 milletvekili soruşturma isteyebiliyor; basit çoğunlukla yani 139 bile olabilir bu, Meclis Soruşturması açılabilir; Yüce Divan'a sevk etmek için de salt çoğunluk, 276 gerekiyor. Peki yeni sistemde bakanlar suç işlerlerse nasıl yargılanacaklar? Önce Meclis Soruşturması açılmasını talep edebilmek için salt çoğunluk, yani şu anda Yüce Divan'a sevk edebilmek için gereken şartın yerine getirilmesi gerekiyor. Bu da 600 üye öngörülen Meclis'te 301 kişinin talep etmesi gerektiğini gösteriyor. Sonra Meclis çoğunluğu açılabilmesi için gerekli çoğunluk 5/3, 360; Meclis Soruşturması açıldı ve oradan geçti, Yüce Divan'a sevk edilebilmesi için de 3/2, 400 oy lazım. Gensoruyla denetleyemiyor, güvenoyu diye bir kurum yok, üstelik cezai sorumluluk da zorlaştırılmış durumda.

Haberin Devamı

Cumhurbaşkanının cezai sorumluluğu var mı?

/

Şu anda anayasada Cumhurbaşkanın işlediği suçlar karşısında cezai sorumluluk tarif edilmiyor. Yeni düzenlemede 'Cumhurbaşkanına cezai sorumluluk getirdik' deniliyor. Cumhurbaşkanı hakkında Meclis Soruşturması istemek için yüzde 51, yani 301 imza gerekiyor. 360 imzayla Meclis Soruşturma Komisyonu kurulabiliyor, 400 imzayla da Yüce Divan'a sevk edilebiliyor.

Cumhurbaşkanına tanınan yetkiler ne?

/

Düzenlemeyle Başbakanın yetkilerinin, bütün Bakanlar Kurulu'nun yetkilerinin tamamı Cumhurbaşkanına veriliyor. Ondan daha fazlası Meclis'in yetkileri veriliyor. Şu anda mesela Meclis, Bakanlıkların kurulabilmesi için kanun çıkarabilir. Bu düzenlemede öyle değil, Cumhurbaşkanı kararnameyle her şeyi yapabiliyor. Yürütmenin bütün yetkilerinin verildiği Cumhurbaşkanının hesap verebilirliği son derece zorlaştırılıyor.

Haberin Devamı

Cumhurbaşkanının Parlamentoyu fesih yetkisi nasıl işleyecek?

/

Cumhurbaşkanının bir de parlamentoyu fesih yetkisi var. Buna 'giyotin sistemi' diyorlar ama bu 'satır sistemi'. Cumhurbaşkanı kendini de feshetmek pahasına Parlamentoyu feshedebilir. Bu yetkiyi şurada kullanamıyor: Kendisiyle ilgili bir Meclis Soruşturması açılmışsa, istenmişse değil; yani 360 milletvekili bulunur da açılırsa feshedemiyor. Ama bu ikinci aşama. Peki Meclis Soruşturması istendiğinde ne oluyor? Parlamentoda çok zordur ama oldu da suç işlediği iddiasıyla bir başkan hakkında 301 milletvekili imzaladı ve istedi, ertesi gün Cumhurbaşkanı Parlamentoyu feshedebilir. Sorumluluğu kapatmaya dönük ne kadar mekanizma varsa getirilmiş.

Fesih yetkisini kullanmanın bir şartı var mı?

/

Fesih yetkisi parlamenter sistemlere özgü bir yetkidir. Demokratik başkanlık sistemlerinde başkanlık sistemlerinde hiçbir şekilde fesih yetkisi yoktur. Bu sistemi getirenler bize diyorlar ki, 'ikili meşruiyet var. Parlamento da başkan da milletten oy alıyor; dolayısıyla bu ikili meşruiyet arasında çatışmayı önlemek için bu sistemi getiriyoruz' diyorlar. Mesela Amerikan sisteminde bu sebeple başkana parlamentoyu fesih yetkisi vermiyor, 'Seni de halk seçti, onu da feshedemezsin' diyor. Bu parlamenter sisteme özgüdür ve sınırlıdır. 'Hükümet kurulamazsa' şartını koşuyor. Şu anda getirilen sistemde hiçbir gerekçe yok. Cumhurbaşkanı 'canım istedi' diyor. Meclis de gerekçeye dayandırmadan, Cumhurbaşkanı da feshedebilir. Peki niye? İkincisi Cumhurbaşkanı diyelim ki, siyasi konjonktürü kendisi için uygun gördü ve Parlamentoda da çok zor olmasına rağmen siyasi denetimden rahatsız oldu, 'Ben bunu değiştirebilirim' dedi. Partili Cumhurbaşkanı, partiyi de kontrol ediyor, kendine en uygun konjonktürde, sistem tıkanmış tıkanmamış hiç önemli değil, feshedebilir. 'Fesh ettim, ettim.'

Haberin Devamı

Meclis fesih yetkisini nasıl kullanacak?

/

Cumhurbaşkanı bu kararı sistemin doğası gereği tek başına veriyor ama Meclis bu kararı 5/3 ile 360 milletvekili ile verebiliyor. Yani Parlamentoda bu sistemden sonra 360 milletvekilini çıkarabilmek neredeyse imkansız. Bu yüzden bu 'giyotin sistemi' değil, 'satır sistemi'. Cumhurbaşkanının eline satırı veriyor, 'istediğin zaman kes' diyor.

HSYK nasıl belirlenecek?

/

Bu tabloda HSYK, yani yargının en tepesi '12 kişiden oluşacak' deniyor. 12 kişinin 6'sını Cumhurbaşkanı atayacak. 5 deniliyor ama üyelerden biri de Adalet Bakanı Müsteşarı. Yürütme yetkisinin tamamı verilen bir kişi yüksek yargıyı atayacak kurulun yarısını belirleme gücünü ele alıyor. 12 kişinin kalan 6'sını da Meclis'e, çoğunluğun belirleyebileceği şekilde veriyor. HSYK üyelerinin seçimi Meclis'te şöyle olacak: Birinci tur 3/2, ikinci turda 5/3, o da olmazsa en çok oy alan iki kişi arasından kura çekilmesi. Şu andaki parlamento tablosundan söyleyeyim: AKP tek başına o 6 kişiyi tek başına seçer. Bu HSYK ne yapacak? HSYK, hakim savcı, Yargıtay'ın tamamı, Danıştay'ın 4/3'ünü atayacak.

Haberin Devamı

Anayasa Mahkemesi üyeleri nasıl atanacak?

/

Anayasa Mahkemesi 15 üyeli olacak. Bu düzenlemede 15 üyenin 12'sini Cumhurbaşkanı seçiyor. Yani kendisini de Yüce Divan sıfatıyla yargılayacak olan 15 kişinin 12'sini seçiyor. Anayasa Mahkemesi'nin ayrıca onu denetlemesi gerekiyor. Yani suç işlemesi halinde kendini yargılayacak hakimi tayin ediyor. Geri kalan 3 üyeyi de HSYK da olduğu gibi, Meclis aynı çoğunluk sistemi içinde seçiyor.

Danıştay üyeleri nasıl seçilecek?

/

Danıştay'ın 1/4'ünü Cumhurbaşkanı, geri kalanı demin anlattığım HSYK, yani yine Cumhurbaşkanı seçiyor.

Haberin Devamı

Yargıtay üyeleri nasıl seçilecek?

/

Yargıtay'ın Cumhuriyet Başsavcısını ve başsavcıvekilini Cumhurbaşkanı seçiyor, geri kalan Yargıtay üyelerini de yine aynı HSYK seçiyor.

Yargının işlevi ne olacak?

/

Bu yargı ne yapacak? Suç işlerse Cumhurbaşkanını yargılayacak, onun çıkardığı kararnameleri anayasaya aykırı mı diye denetleyecek, Meclis'in çıkardığı kanunlar anayasaya uygun mu diye denetleyecek, bakanlar suç işlerse yargılayacak. Mesela bu yargı vatandaşla ilgili işlem yapacak. Çok yaşadık mesela yürütmenin başı olarak Cumhurbaşkanı, 'Artvin'deki yaylayı maden olarak işleteceğim' diyecek. Bu yargı Cumhurbaşkanının o işlemini denetleyecek. 'Vatandaşın zeytinliğini jeotermal alanı açtım' diyecek, vatandaş onun atadığı o mahkemeye gidecek.